2021
ARHITEKTURA SECESIJE U ZRENJANINU
Stil secesija (ar nuvo) kao novi pravac u umetnost i arhitekturi pojavio se u Velikom Bečkereku na prelazu vekova, preciznije početkom 20. veka, mada još uvek postepeno i u prelazoj formi, kombinovan sa ranijim stilovima. Tipičan primer takve sibioze stilova je palata Srpske pravoslavne crkvene opštine i Srpske štedionice iz 1899-1901. godine, arhitekte Milana Tabakovića, projektovana u karakterističnom poznom istoricizmu – sa elementima neorenesanse, neobaroka i secesije).
Jedan od vesnika promena u arhitektonskom oblikovanju bila je Sinagoga podignuta 1896. godine u stilu istoricizma sa elementima mavarskog stila, poznatog budimpeštanskog arhitekte Lipota Baumhorna. Vrlo brzo nakon izgradnje jevrejskog hrama, na samom početku 20. veka, zlatar Karlo Helmbold, očigledno inspirisan lepotom sinagoge, finansirao je izgradnju svoje nove zgrade u glavnoj ulici. Ova zgrada pored dekorativnih, sadrži i novine u prostornoj organizaciji, a to su mezanin i sprat. Kuća Helmboldovih ili ,,Šeherezada“, koja je dobila ime zbog polihromije fasade i orijentalnog izgleda (mavarski lukovi na prizemlјu i spratu), postala je nosilac promena u projektovanju i realizaciji drugačijeg prostornog koncepta: prizemlјe je dobilo isklјučivo trgovačku namenu koje karakterišu prostrane staklene površine namenjene za izloge, na mezaninu su se nalazile kancelarije, dok su spratu luksuzni stanovi vlasnika.
Glavna gradska ulica bila je najprivlačniji prostor gde je prezentovan novi arhitektonski ukus bogatog građanstva, tako da se ona početkom 20. veka postepeno transformisala iz stambeno-trgovačkog u izrazito trgovačko-poslovni centar grada. U prvoj deceniji 20. veka izgrađeno je nekoliko značajnih objekata koji su u velikoj meri promenili izgled grada. Oni su nastali su u vreme najvećeg privrednog uspona i najživlјe graditelјske aktivnosti i svedoče o tome da je grad postao industrijski, kulturni i finansijski centar regiona. Stil secesiju je prihvatila buržoazija, ali i država kroz projekte javnih zdanja. Jedna od prvih zgrada koja je podignuta za potrebe državne monetarne institucije je Torontalska štedionica iz 1903. godine u glavnoj ulici, oblikovana u duhu kasnog istoricizma i bečke secesije.
Iz tog perioda postoje uspeli primeri rekonstrukcija postojećih zgrada koje potiču iz 19. veka, a koje su preoblikovane u novu secesijsku opnu, kao što je bio slučaj sa kućom trgovca Lipota Goldšmita koja je nastala još u periodu klasicizma ili kućom časovničara Mihalјa Goldberga. Pojedine zgrade dobijaju modifikovana prizemlјa sa novim prostranim izlozima secesijske dekoracije, drvenim i metalnim portalima koji su objedinjavali ulaz u prodavnice sa izlogom i zaštitnim elemenata, kao što su roletne, zastori, drvene ili metalne kutije namenjene za izlaganje robe.
Robna kuća nameštaja ,,Bence i sin” iz 1909. godine u vlasništvu Antona Bencea – osnivača jedne od najuspešnijih fabrika nameštaja u regionu, podignuta takođe u glavnoj ulici, kombinuje bečku secesiju sa elementima neobaroka. Projektant Ištvan Detki, o kome se ne zna gotovo ništa, uspešno je iskoristio motive sa monumentalne berlinske robne kuće ,,Varenhaus“ (Wertheim kaufhaus) i prilagodio ih manjim proporcijama. Robna kuća je bila još jedan iskorak u savremenom promišlјanju u projektovanju. Ovo je prva savremena robna kuća u gradu koja ima isklјučivo poslovno-trgovački karakter. Koncepcija građevine odgovara tipu modernih robnih kuća, čija je osnovna odlika u celovitom unutrašnjem prostoru, prostranim staklenim površinama na fasadi i u upotrebi savremenih konstruktivnih materijala i dekorativnih formi (pruski svod i stubovi od livenog gvožđa). Na prelazu vekova, pruski svod postaje intergralni konstruktivni element svake savremene zgrade, koji je omogućavao da se premoste veće površine bez potpornih stubova.
Viši standard građana ispolјio se u izgradnji sve prostranijih, konfornijih i reprezentativnijih zgrada. Na levoj obali reke Begej, koja je u prošlosti predstavlјala granicu starog jezgra grada, podignuta je 1906. godine monumentalna poslovno-stambena palata Lazara Dunđerskog. Svojim položajem palata dominira ovim delom grada, a zajedno sa industrijskim objektima u njenom produžetku čini veoma vrednu arhitektonsku i ambijentalnu celinu. Zgradu originalnog likovnog izraza karakteriše fasada nemirnih vijugavih linija i secesijske dekoracije mađarskog uticaja. Projektanti Močanji Karolј i Sekelј Marsel sigurno su bili pod uticajem mađarskog arhitekte Aladar Arkanjija. Jedna od zanimnjivosti i specifičnosti ove secesijske palate je dvorišna fasada na kojoj je malter nanesen u vidu talasa, što na neki način, u arhitektonskom smislu, odražava okolinu i akvatoriju Begeja.
Uprkos blizini Budimpešte secesija u Velikom Bečkereku ima više elemenata bečke nego mađarske secesije. Secesiju je prihvatila i onovremena državna crkva, koja je za svoje potrebe gradila objekte u novom stilu – Engelov konvikt za vaspitanje muške dece u katoličkom duhu iz 1907. smešten dalјe od centra grada, u stambenom delu u blizini Begeja i Upravna zgrada Rimokatoličke crkvene opštine (danas Biskupski ordinerijat) arhitekte Ištvana Barta iz 1909. godine. Po oblikovanju unutrašnjeg prostora i spolјašnjom dekoracijom, delo Ištvana Barta smatra se najskladnijim primerom secesijske arhitekture u gradu, a primenjeni arhitektonski element doksat na konzolama čini ovu zgradu čini originalnom i posebnom. Na žalost, njena lokacija je dobrim delom skrivena od pogleda javnosti, jer se nalazi iza dominantne katedrale na glavnom gradskom trgu.
U to vreme prostorna organizacija kuća se dalјe usložnjava. To više nisu kuće koje imaju samo dekorativno obrađenu čeonu fasadu, postavlјenu u uličnom nizu, već su to sada slobodnostojeći objekti razuđene osnove na kojima je svaka strana objekta tretirana sa jednakom pažnjom. Sve je više gradskih vila koje se postavlјaju u na prostorima okruženim zelenilom. Takav primer je Elekova vila, delo češkog arhitekte Viktora Beneša iz 1910. godine, podignuta na obodu grada u sklopu industrijsko-stambenog kompleksa fabrike šećera. Ovaj reprezentativni stambeni objekat bio je namenjen za stanovanje porodice direktora šećerane. Vila je celovit primer secesijske arhitekture, primenjene umetnosti i dizajna. O tome svedoči očuvan enterijer sa nameštajem, raskošnom drvenarijom, lusterima i živopisnim vitražima čuvene radionice Marković iz Zagreba. Još jedan primer identičnog urbanističkog koncepta je vila bečkerečkog slikara Jožefa Varkonjija, jednog od osnivača ,,bečkerečkih impresionista“. Duboko uvučeno u središte prostrane parcele, ušuškano u zelenilu i skriveno od pogleda, ovo zdanje skladnih proporcija, uspelo je ostvarenje talentovanog lokalnog projektanta, građevinskog majstora Štifel Mađaša. Karakteriše ga svedenost fasadnog platna i široki polukružni prozori, a posebno se izdvaja masivni mansardni krov u kom je smešteno prostrano potkrovlјe, koje je nekad služilo kao slikarski atelјe.
Palata Lazara Dunđerskog i Elekova vila deo su industrijsko – stambenih kompleksa koji su nastali početkom 20. veka, ali je secesija je svojom neodolјivom raznolikošću u arhitektonskom oblikovanju našla primenu i u industrijskoj arhitekturi. Primer za to je kompleks gradske klanice iz 1913. godine, koju je projektovao Laslo Sekelјi, gradski arhitekta Temišvara. U novom stilu 1913. godine podižu se i dve državne osnovne škole u Nemačkom i Opovačkom kvartu, osmišlјene u birou arhitekte Ferenc Časara iz Budimpešte, zatim privatne zdravstvene ustanove (očna bolnica) itd.
U ovom periodu, pored školovanih arhitekata koji su dolazili iz većih centara Monarhije, pojavili su se i lokalni projektanti koji su bili u stanju da odgovore izazovima projektovanja savremenih zgrada, gde je bilo neophodno dobro tehničko znanje i upućenost u evropska zbivanja u arhitekturi. Tokom druge i treće decenije 20. veka, stil secesiju konačno je prihvatio i srednji stalež Bečkerečana. Podignute su brojne stambene kuće koje imaju tipičnu secesijsku fasadu, ali su im osnove i dispozicija unutrašnjeg prostora i raspored prostorija ostali u duhu tradicionalne kuće. Dekoracija fasada je bila raznovrsna, od floralnih i amorfnih motiva do geometrizovanih linija i lјudskih glava. Posebno se izdvajaju kuće sa dekorativnim motivom u vidu stilizovanog pupolјka cveta, koji je postao karakterističan detalј Velikobečkereke secesije. Projektovao ih je građevinski majstor Janoš Panji, jedan od najaktivnijih lokalnih graditelјa u tom periodu. Bio je vlasnik parne ciglane i građevinski preduzimač, a po njegovim planovima izgrađeno je na desetine stambenih kuća, nekoliko vila i zgrada. Na vrhuncu svog projektantskog i građevinarskog delovanja, 1926. godine, izgradio je svoju stambenu najamnu palatu u glavnoj ulici, u stilu pozne secesije, u kojoj je koristio, po prvi put primenjenu u građevinarstvu velikog Bečkereka, međuspratnu armirano-betonsku konstrukciju.
Specifično formiranje grada, uslovlјeno meandriranjem Begeja, dovelo je do toga da pojedini delovi grada budu povezivani mostovima. Početkom 20. veka stari drveni mostovi zamenjeni su savremenim čeličnim mostovima. Godine 1904. podignut je ,,Veliki most“ (,,Elizabetin most“) poznat pod nazivom ,,Bečkerečka ćuprija“ – jedini objekat te vrste u Vojvodini oblikovan u stilu secesije sa fino stilizovanim geometrijskim i floralnim oblicima filiganski izvedeni u gvožđu. Na žalost, ovaj most je srušen 1969. godine.
Na mnogim javnim i stambenim zgradama vredne zanatske radove predstavlјaju kapije, ograde i balkoni oblikovani u secesiji ili u prelaznom stilu. U odnosu na fasade zgrada koje su u mnogim slučajevima pretrpele izmene, broj sačuvanih kapija sa secesijskom ornamentikom je daleko veći.
Ovo materijalno i kulturno svedočanstvo o jednom istorijskom periodu grada, danas nam nameće obavezu čuvanja i permanentne brige, jer su secesijska zdanja deo vrednog graditelјskog nasleđa Zrenjanina, a mnoga od njih uživaju status kulturnog dobra.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Najznačajnije građevine podignute u stilu secesije u Zrenjaninu
* Istoricizam sa elementima secesije
PALATA SRPSKE ŠTEDIONICE (1899-1901)
KUĆA KARLA HELMBOLDA – ŠEHEREZADA (1900)
VELIKI MOST (1904)
ROBNA KUĆA BENCE I SIN (1909)
KUĆA VILMOŠA MAJERA (1913)
NAJAMNA ZGRADA VELJKA GOJKOVA (1912)
* Bečka varijanta secesije
ZGRADA TORONTALSKE BANKE (PRVA HRVATSKA ŠTEDIONICA) (1903)
KUĆA ĐERĐ VUDIJA (1906)
ENGELOV KONVIKT (1907)
ZGRADA BISKUPSKOG ORDINARIJATA (1909)
ELEKOVA VILA (1910)
VILA SLIKARA JOŽEFA VARKONJA (1910)
* Mađarska varijanta secesije
PALATA DUNĐERSKI (1905)
KUĆA JANOŠA PANJIJA (KUĆA PROFESORA BORJANOVIĆA) (1913)
KUĆA JANOŠA MERŠBAHERA (KUĆA TODORA MANOJLOVIĆA) (1914)
OSNOVNA ŠKOLA U OPOVAČKOM KRAJU (1913)
OSNOVNA ŠKOLA U NEMAČKOM KRAJU (1913)
* Rekonstrukcije fasada u stilu secesije
ZGRADA LIPOTA GOLDŠMITA (1910)
ZGRADA MIHALJA GOLDBERGA (1913)
* Pozna secesija (između dva svetska rata)
PALATA PANJI (1926)
SANATORIJUM JOHANA KLEIČA (1926)
* Industrijska secesija
KOMPLEKS FABRIKE ŠEĆERA (1911)
PIVARA LAZARA DUNĐERSKOG (1911)
GRADSKA KLANICA (1913)
Bojan Kojičić, istoričar umetnosti