Graditeljska delatnost Dragiše Brašovana u Velikom Bečkereku (Zrenjaninu)

Dragiša Brašovan (Vršac, 1887 – Beograd, 1965) je jedan od najznačajnijih srpskih arhitekata i jedan od začetnika srpskog modernog pravca u arhitekturi. Iako je o Dragiši Brašovanu napisana obimna istoriografska građa, nepravedno su zanemarene, nedovoljno istražene i neprecizno zabeležene godine njegovog boravka i profesionalnog angažmana u Velikom Bečkereku – današnjem Zrenjaninu. Graditeljska delatnost Dragiše Brašovana u Velikom Bečkereku vezana je za kratak vremenski period 1919. i 1920. godine, kada je obavljao funkciju županovog stručnog tajnika za urbanizam i arhitekturu. Iz Budimpešte u Veliki Bečkerek dolazi na poziv svog zeta, tadašnjeg Velikog župana Torontalske županije – advokata dr Slavka Županskog (1918-1919). Od trenutka kad je postao gradski arhitekta, već je imao 12 godina prakse u Budimpešti (sedam godina u arhitektonskom birou ,,Tőry és Pagány”), gde je diplomirao na Politehničkom fakultetu 1912. godine. Njegovo tečno znanje mađarskog i nemačkog jezika, bilo je poželjno u multijezičkoj sredini, koja je, do pre samo pola godine od njegovog dolaska, bila u sastavu Austrougarske monarhije i koja se u tom trenutku, prilagođavala zakonima novoformirane države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Brašovan je istovremeno radio i kao nastavnik u srednjoj tehničkoj školi u kojoj je predavao geometriju i crtanje. Krajem 1920. godine, on napušta provinciju i odlazi u Beograd gde započinje rad kao samostalni projektant. Brašovan nije prekinuo veze sa gradom u kom je živeo i radio – u Bečkerek se vratio još nekoliko put: 1923. godine, kada je radio na izradi projekta fabrike lampi i izrade metala i rekonstrukcije i adaptacije enterijera Pozorišta, 1924. godine, kada se po njegovim planovima gradio Sokolski dom, и 1926, prilikom izgradnje vilе dr Zoltana Perišića na obali Begeja.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
* ADAPTACIJE I REKONSTRUKCIJE POSTOJEĆIH OBJEKATA
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Dragiša Brašovan je izradio projekte adaptacije i rekonstrukcije za tri postojeća objekta u Zrenjaninu:

1. KUĆA DR SLAVKA ŽUPANSKOG
Svetosavska ulica br.4
Godina: 1920.
(prethodna zaštita)

Osamdesete godine 20. veka
(foto: Vukica Popović – istoričar umetnosti, Narodni muzej Zrenjanin)

2008. godina
(foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. ZGRADA SRPSKE ZADRUŽNE BANKE
Ulica kralja Petra br.3
Godina: 1920.
(spomenik kulture)

(Istorijski arhiv Zrenjanin, Fond 97 Gradsko poglavarstvo Petrovgrad 1919 – 1941)

2014. godina
(foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin)

Na ova dva objekta, koja su rekonstruisana, najverovatnije, istovremeno, pojavljuje se skoro identičan dekorativni repertoar fasadne plastike. Brašovan primenjuje klasicistički manir prilikom arhitektonskog oblikovanja fasada, odnosno arhitektonski rečnik koji je formiran pod uticajem njegovih profesora iz perioda studija u Budimpešti. (profesor Alajoš Hausman – Alajos Hauszmann)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. ENTERIJER POZORIŠTA (FOAJE)
Trg slobode br.7
Godina: 1923.
(spomenik kulture od velikog značaja)

(Istorijski arhiv Zrenjanin, Fond 97 Gradsko poglavarstvo Petrovgrad 1919 – 1941)

Brašovan je od ranije imao projektantskog iskustva sa ovom tipologijom objekata. Dok je radio u birou kod svog profesora Emila Todija, učestvovao je na izradi konkursnog projekta za Mađarsko narodno pozorište u Budimpešti i gradsko pozorište u Bestercebanji (Banskoj Bistrici) u Slovačkoj, koji su rađeni po strogim principima akademizma.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
* IZVEDENI PROJEKTI
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Prema planovima Dragiše Brašovana izgrađena su dva objekta u Zrenjaninu:

1.SOKOLSKI DOM
Obala Sonje Marinković br. 1/2
Godina: 1924.
(spomenik kulture od velikog značaja)

(Istorijski arhiv Zrenjanin, Fond 45 Zbirka fotografija 1890 – 2003)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. VILA DR ZOLTANA PERIŠIĆA
Ulica carice Milice br.25
Godina: 1926.
(srušena)

Vila je projektovana za tada već bivšeg gradonačelnika Velikog Bečkereka dr Zoltana Perišića i njegovu suprugu. Perišić je bio poslednji gradonačelnik u Austrougarskom periodu, ujedno i gradonačelnik koji je najduže vremena proveo na toj funkciji (1902-1918).

Vila je izgrađena je 1926. godine na obali reke Begej, u blizini centra grada, na prostoru koji je tokom 20. veka, od neuređenog priobalja sa magacinskim i industrijskim objektima, postepeno dobijao rezidencijalnu stambenu namenu.
Projektovana je na principima akademskog eklekticizma u kojem dominira romantičarski duh. On se ogleda u primeni elemenata neosrednjevekovnih stilova koji su takođe bili predmet izučavanja na fakultetu, odnosno katedri njegovog profesora Friđeš Šuleka (Frigyes Schulek)

Zbog skraćenja toka reke Begej, koji je meandrirao kroz centar grada, 1969. godine je probijen novi tok baš na mestu gde se nalazila Perišićeva vila. S obzirom na arhitektonski, ali i istorijski značaj ove građevine, postavlja se pitanje da li je bilo neophodno njeno rušenje ili se ona ipak mogla sačuvati, a tok pomeriti za nekoliko metara. Da je u to vreme postojala svest o značaju ovog vrednog arhitektonskog ostvarenja, imperativ bi bio njeno očuvanje, te bi danas, kao deo bogatog graditeljskog nasleđa Zrenjanina, bila još jedan spomenik kulture u spomeničkom korpusu Srbije.

O izgledu vile svedoče dve sačuvane fotografije i deo arhitektonskog plana (fasada ka Begeju i osnova prizemlja), koji se čuvaju u Istorijskom arhivu Zrenjanina i privatnoj kolekciji Popov.

Vila dr Perišića na obali Begeja
(fotografije u vlasništvu porodice Popov)

Vila dr Perišića i vila Brininga desno
(fotografije u vlasništvu porodice Popov)

Opširnije:

Perišićeva vila je prizemna građevina osnove u obliku ćiriličnog slova П sa dva dvorišna krila. Međutim, zbog nagle denivelacije terena ka akvatoriji reke, objekat dobija i visok suteren prema reci i mansardu. Brašovan je koristio sličan pristup u oblikovanju fasade kao nekoliko godina ranije na palati Eskontne banke, svom prvom izvedenom objektu u Beogradu iz 1923. godine. Kao centralni motiv ,,begejske” fasade ističe se erker koji je oslonjen na niz polukružnih lukova koji počivaju na konzolama. Iznad erkera, u zoni krova, poput antičkog hrama izdiže se lođa sa stupcima pokrivena krovom, koji svojim oblikom asocira na krovišta japanskih pagoda. Fasada je izvedena delom od fasadne opeke, a delom je prekrivena malterom.

Vila Perišića deo je arhitektonskog opusa Brašovanovog predmodernističkog perioda. U ovaj period spadaju još i SPC u Orlovatu iz 1924, kuća Alekse Pavlovića u Beogradu iz 1925, zgrada Riharda Škarke u Beogradu iz 1927, Vila Stankovića u Čortanovcima iz 1930.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
* NEIZVEDENI PROJEKTI
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

1. FABRIKA LAMPI I ZA IZRADU METALA

(Istorijski arhiv Zrenjanin, Fond 97 Gradsko poglavarstvo Petrovgrad 19191 -1941)

Osim zgrade Državne štamparije u Beogradu (BIGZ), u dosadašnjoj istoriografiji o Dragiši Brašovanu nismo se susretali sa planovima industrijskih objekata sa njegovim potpisom. Po svemu sudeći fabrika lampi i za izradu metala u Velikom Bečkereku je prvi takve vrste.  Fabrika nije izgrađena, a trebalo je da bude podignuta na zemlјištu stare klanice, pored gradske električne centrale, železničke pruge i Begeja. U istorijskom arhivu sačuvan je plan fasade i osnova. Plan sadrži dva objekta:  zgradu postrojenja (livnica, kovačnica, prostorija mašina za pogon), i objekat magacina i kancelarije. Arhitektura je svedena, jer kad su u pitanju industrijski objekti, imperativ je bio zadovolјiti pre svega funkcionalnost prostora nove fabrike. Budući da Brašovan svoju kreativnost nije moglo iskazati na samoj građevini, on ju je ispolјio na crtežu. Detalјi koji nemaju direktne veze sa tehničkim crtežom; linijski prikazana lokomotiva u pokretu,  neodolјivo podseća na crteže futurista, dok obala Begeja i ribarski čamac, daje ovom crtežu posebnu likovnost i razigranost.

Saznati više o  Dragiša Brašovan

Bojan Kojičić, istoričar umetnosti
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Literatura:

Dokumentacija i fotodokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin.
Dokumentacija i fotodokumentacija Istorijskog arhiva Zrenjanin.
Dobrović, Nikola. Stvaranje arhitekte Dragiše Brašovana, Arhitektura i urbanizam br.33-34, Beograd 1965.
Ignjatović, Aleksandar. Arhitektonski počeci Dragiše Brašovana 1906-1919, Beograd 2004.
Kadijević, Aleksandar. Život i delo Dragiše Brašovana (1887-1965), Godišnjak grada Beograda knj.37, Beograd 1990.
Kojičić, Bojan. Prilog biografiji Dragiše Brašovana – graditelјska delatnost u Velikom Bečkereku, današnjem zrenjaninu: Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine XXX ,Novi Sad 2017.
Internet: Zrikipedija.com