Vojvođanska ,,Mažino linija”

MITRALJESKA GNEZDA DUŽ BICIKLISTIČKE STAZE KLEK – SRPSKI ITEBEJ (ZRENJANIN – TEMIŠVAR)

Prvodi se kraju izgradnja srpskog dela biciklističke staze Zrenjanin – Temišvar, od prevodnice Klek, do prevodnice Srpski Itebej, odnosno do granice sa Rumunijom.

(Saznati više: http://zitisteonline.com/test-vesti/439-biciklisticka-staza-pored-begeja-u-2018-godini)

Prilikom izgradnje staze naišlo se na desetine bunkera postavljenih duž kanala obraslih u korov. Samo na potezu Klek (prevodnica) – Žitište, duž dolme Kanala Begej, evidentirano je 11 bunkera od kojih se četiri nalaze na putanji biciklističke staze. Prvi koji se našao na putu je porušen, a kod preostalih tri je bila prekinuta izgradnja. Nameće se pitanje da li su prilikom izrade projekta izgradnje biciklističke staze, projektanti  imali saznanja o postojanju ovih objekata za koje se sada ispostavilo da su potencijalna prepreka? Nastala je nedoumica da li i ostale bunkere porušiti, ili ih jednostavno zaobići, šta je svakako jeftinija varijanta. Iz tog razloga je Zavod pozvan da izda svoje mišlјenje o njihovom značaju i vrednosti.

Bunkeri su manja fortifikacijska utvrđenja vojnog karaktera, sa osmatračkom, napadačkom i odbranbenom funkcijom. Na području Vojvodine imamo ih iz vremena Prvog svetskog rata koje je sagradila Austrougarska monarhija, ali je većina nastala uoči i tokom Drugog svetskog rata koje su gradili kako vojska Kralјevine Jugoslavije, tako i okuoacione snage Nemačke, nešto manje Mađarske i NDH. Takođe postoje i bunkeri koje je sagradila bojska JNA tokom 1948, kada je pretila opasnost od invazije istočnog bloka, zbog sukoba sa tadašnjim SSSR, nakon rezolucije Informbiroa.

U godinama pred Drugi svetski rat vojska Kralјevine Jugoslavije je duž cele granice izvršila izgradnju odbrambenih linija koje su se sastojale od protivtenkovskih prepreka, mitralјeskih i artilјerijskih bunkera. Na teritoriji Vojvodine izgrađeno je nekoliko odbrambenih linija. pešadijske namene sa bunkerima tipa MG (mitralјesko gnezdo). Sagrađeni su duž puteva, na važnim raskrsnicama, pored železničkih pruga, na mestima ukrštanja pruga sa putevima, kao i duž obala kanala i reka. Tim povodom, veliki broj bunkera je izgrađen i u Banatu, a neke od njih i danas možemo videti uz obalu Kanala Begej,

Na osnovu ad hoc pribavlјenih saznanja, bunkere, odnosno mitralјeska gnezda duž obale Kanala Begej je izgradila vojska Kralјevine Jugoslavije pred početak Drugog svetskog rata 1939-40. godine, u smislu odbrane od potencijalne invazije iz pravca severoistoka. Podignuti su na levoj obali kanala, na razdalјini od 500m do 1km, u gotovo ujednačenoj razdaljini. U zavisnosti od strateških potreba, postoje dva tipa bunkera. Građeni su od armiranog betona sa debelim zidovima, kao mitralјeska gnezda za dve ili tri osobe. Sastoje se od ulaznog hodika sa jednom ili dve niše sa strane, za smeštaj municije i jedne prostorije sa dve ili tri puškarnice sa pogledom na suprotnu stranu Kanala Begej. Broj puškarnica definisao je i njihov oblik. Ovakvih bunkera ima i dalјe na trasi od Žitišta do Srpskog Itebeja, oko njih 7, lai su oni zbog podizanja kote staze, uglavnom poluzatrpana.

Bunkeri kao posebna vrsta namenskih-vojnih objekata predstavlјaju specifičan deo nasleđa vojne arhitekture, koje služba zaštite  graditelјskog nasleđa na nivou Srbije još uvek nije u dovolјnoj meri istražila i valorizovala. Nemamo slučajeva pojedinačne zaštite, već samo u sklopu prostorno kulturno – istorijskih celina. Obzirom da u praksi za objekte ove vrste gotovo niko nije nadležan u smislu brige o njima i njihovog održavanja, a da predstavlјaju deo arhitektonskog nasleđa koje u nekom određenom području treba prepoznati kao spomenike koje treba čuvati i staviti pod određeni stepen zaštite,  stav i iskustva nekih zavoda, (uklјučujući i zrenjaninski) je da se o njihovoj sudbini mora povesti rasprava i pronaći načini da se stave pod zaštitu.

Stručna služba Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin izražava mišlјenje da se svi bunkeri koji se nalaze duž obale Kanala Begej trebaju sačuvati kao istorijski spomenici, odnosno materijalizovani svedoci jednog prošlog vremena i perioda istorije ovog područja. Preporuka je da se trebaju čuvati „in situ“, odnosno na mestu na kom su izvorno nastali. U tom slučaju je neophodno pronaći rešenje prilikom realizacije izgradnje biciklističke staze, odnosno izvršiti minimalna odstupanja od projektovane trase. Na taj način bi se ispoštovala istorijska dimenzija i značaj Kanala Begej ne samo u smislu njegove hidrotehničke svrhe, već i događaja koji su se odvijali na njegovoj obali.

Uređenjem bunkera i raščišćavanjem prostora oko njih, biciklistička staza kao turistička rekreativno-sportska destinacija bi dobila na pojačanom ambijentalnom utisku čitavog prostora, kroz spoj prirodnih i kulturno-istorijskih vrednosti. Očuvanjem i održavanjem bunkera zadržala bi se njihova osnovna i najbitnija- odbrambena funkcija za eventualne vojne potrebe u budućnosti, a istovremeno bi mogli imati i praktičnu ulogu skloništa za bicikliste u slučaju vremenskih i drugih nepogoda.

Branislav Milić, etnolig

Bojan kojičić, istoričar umetnosti

Izvori: Fejsbuk stranica – Info centar Žitište (https://www.facebook.com/Zitiste)