PALATA TRGOVAČKE AKADEMIJE (Srednje Elektrotehničke i građevinske škole ,,Nikola Tesla”) u Zrenjaninu

Kategorizacija: Spomenik kulture od velikog značaja
Adresa: Ugao Subotićeve i Obale Sonje Marinković
Katastarska parcela br. 5838/2 K.O. Zrenjanin
……………………………………………………………..
Prvi vlasnik: grad Veliki Bečkerek
Vreme gradnje: 1892. godina
Projektant: Arhitekta Ištvan Kiš
Stil: neorenesansa
Restauratorski radovi: započeti osamdesetih godina 20. veka (krilo ka Subotićevoj ulici), ali nezavršeni. Godine 2017. izvedeni su radovi na sanaciji krova i postavljanju novog biber crepa, 2020. godine radovi na restauraciji centralnog rizalita južne fasade, prilikom koji je rekonstruisana slikana dekoracija.

Crtež fasade

Biser zrenjaninske istorijske arhitekture, prvobitna Trgovačka akademija i Državna muška građanska škola, danas Srednja elektrotehnička i građevinska škola ,,Nikola Tesla”, sagrađena je 1892. godine po planovima budimpeštanskog arhitekte Ištvana Kiša. Licem u lice sa monumentalnom palatom Pravde na drugoj obali reke, sagrađenom petnaestak godina kasnije, i Finansijskom palatom sa preke strane Subotićeve ulice, Trgovačka akademija je postala značajni urbani reper starog jezgra grada. Građenje škola trebalo je da osigura nesumnjiv uspon Velikog Bečkereka u drugoj polovini devetnaestog veka i obezbedi mu prestiž značajne kulturne sredine.

Škola spada među najstarije trgovačke akademije u državi. Od početka rada ona deli svoj radni prostor sa Državnom muškom građanskom školom. Osnovana je kao trorazredna Viša trgovačka škola u kojoj je nastavni jezik bio mađarski, što je trajalo sve do završetka Prvog svetskog rata. Aprila 1919. godine pretvorena je u srpsku školu. Godinu dana ranije škola je pretvorena u četvorogodišnju.

Kao i na većini nama poznatih ostvarenja Ištvana Kiša, u formiranju stilskog izraza ove zgrade, glavni izvor inspiracija nalažen je u reminiscencijama na arhitekturu italijanske renesanse. Zanimanje za italijansku renesansu značajno je poraslo kada je 1860. godine objavljena Burkhartova studija «Kultura renesanse u Italiji», tako da je renesansa u nekim zemljama postala nacionalni stil. Dekorativnim elementima preuzetim iz repertoara ovog stila ukrašavane su u 19. i početkom 20. veka prvenstveno prosvetne ustanove, kasarne i bolnice, akademije nauka i umetnosti, državna administrativna zdanja. Horizontalno stepenovanje oblika, spratna podela naglašena snažnim kordonskim i potkrovnim vencima, centralno postavljeni rizaliti, pravilni nizovi prozorskih otvora, balusteri na parapetima, vertikalno raščlanjavanje oblika polustubovima i pilastrima, razuđene krovne mase – osnovni su eklektički repertoar koji je Kiš koristio pri oblikovanju fasada. Lica zgrade u prizemlju su rustično obrađena i karakteriše ih pravilan ritam otvora.

Na zgradi Trgovačke akademije peštanski profesor Ištvan Kiš upućuje Bečkerečane u još jedan renesansni likovni izum, dopuštajući sebi slobodu da u akademskoj disciplini opšteg sklopa građevine unese lirsku, intimnu notu u vidu zgrafito-crteža u gornjoj zoni oko i između polukružnih prozora. Ovaj srećan primer svežine i maštovitosti, neočekivan u odnosu na rustiku donje zone, ostao je do danas gotovo raritetan u eklektičkoj arhitekturi Vojvodine. u odnosu na današnji Narodni muzej, Trgovačka akademija je veličinom i položajem arhitekti Kišu svakako pružila veću mogućnost da se razmahne i u stroge akademske obrasce unese crtu lične stvaralačke inventivnosti i duha. I u urbanističkom smislu, arhitekta je ovde mogao da realizuje zamisao da lice škole, za razliku od iste prvobitne ideje na projektu Finansijske palate, okrene Begeju i tako realizuje večnu ideju gradotvoraca o «silasku grada na reku».

Trgovačka akademija i Finansijska palata su ostali zapamćeni i kao retki objekti istorijske arhitekture Zrenjanina koji «Direktivnim urbanističkim planom» iz 1958. godine nisu bili predviđeni za rušenje. Koliko god izgledali banalni razlozi koji su rukovodili ondašnji vrh urbanističke i arhitektonske prakse u zemlji da se radikalno obračuna sa graditeljskim nasleđem Zrenjanina, njihov pijetet prema dvema Kišovim kućama u starom jezgru grada na posredan način govore o vrednostima ovih ostvarenja. Može se reći da je ovo, u simboličkom smislu, prvo javno priznanje delima akademizma koja su obeležila arhitekturu devetnaestog i početka dvadesetog veka u Zrenjaninu.

Vesna Karavida, istoričar umetnosti

Trgovačka akademija, izgled fasade sa Begeja